O fantastyce - filozoficznie

Jacek Sobota – urodzony w roku 1969 w Olsztynie; jest pracownikiem naukowo- dydaktycznym Instytutu Filozofii na UWM; tytuł doktora nauk humanistycznych uzyskał  w 2007 roku na UMK w Toruniu. Jako pisarz debiutował opowiadaniem Splotw roku 1990 na łamach „Nowej Fantastyki”. Autor licznych opowiadań fantastycznych publikowanych w różnych czasopismach i antologiach. Jego teksty tłumaczone były na język rosyjski. Najciekawszym w jego dorobku prozatorskim jest cykl tzw. opowieści mortenowskich, zapoczątkowany opowiadaniem Cierpienie hrabiego Mortena – mroczna wizja alternatywnej historii Męki i Zbawienia, rozgrywająca się w scenerii posmodernistycznejfantasy. Historie te złożyły się na tom Głos Boga opublikowany w roku 2006. W planach jest powieść rozgrywająca się realiach mortenowskich. Ponadto wydał dwa zbiory opowiadań: Padlina (2007) i Wieczór trzech Psów (2016); trzy monografie naukowe: Literatura fantastycznonaukowa jako obszar symulacji sytuacji konfliktowych (2011), Filozofia fantastyki (2016) i Od zniewolenia do chaosu. Akcenty filozofii społecznej i filozofii polityki w polskiej prozie fantastycznonaukowej (lata 1946-2016) (2019), a także zbiór esejów, felietonów, recenzji – Wyznania idioty (2016).

 Od Autora:

Pierwsza część tej książki jest w znacznej mierze oparta na mojej Filozofii fantastyki wydanej w roku 2016 – wszelako jest to wersja mocno rozszerzona, poprawiona i ubogacona o dwa dodatkowe rozdziały (przedostatni i ostatni – dotyczące odpowiednio: filozofii horroru i filozofii fantasy). Na część drugą składają się eseje publikowane przede wszystkim w czasopiśmie „SFinks”, a także prasie naukowej. Tekst Filozofia pisania fantastyki ukazuje się tu po raz pierwszy.

Na zakończenie warto też wspomnieć, że książka ta pierwotnie była pokłosiem serii wykładów, jakie wygłosiłem (i dalej wygłaszam) na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim pod wspólnym tytułem „Filozofia fantastyki”. Chciałem podziękować – pokoleniom już – słuchaczy i dyskutantów; nasze rozmowy wzbogaciły i mnie, i tę książkę.

Część I: FILOZOFIA FANTASTYKI

Rozdz. 1: Próba definicji. Rys historyczny

Problemy definicyjne. Fantastyka a science fiction

Krótki rys historyczny. Kamienie milowe literatury science fiction

Rozdz. 2: Ontologia fantastyczna

Definicje i rozróżnienia gatunkowe. Ontologiczne strategie

Światy równoległe i światy możliwe

Świat jako gra. Światy zafałszowane

Mózg w naczyniu albo solipsyzm

Rozdz. 3: Bóg podmieniony. Motywy metafizyczne i teologiczne w literaturze science fiction

Figura „Boga podmienionego

Protetyka metafizyczna

Bóg nieobecny. Religie bez Boga

Fantaści metafizyczni – fantastyka teologiczna

Metafizyka po polsku

Rozdz. 4: Epistemologia w fantastyce

Kontakt niemożliwy. Dramaty epistemologiczne

Utożsamienie z obcością. Desperacja poznawcza

Języków wymieszanie. Filozofia języka w fantastyce

Rozdz. 5: Historiozofia fantastyczna

Klęska futurologii

Utopie. Historia „zamrożona”

Katastrofizm w fantastyce

Postęp, czyli od Złotego Wieku do Wieku Żelaza

Światy równoległe i podróże w czasie. Przypadkowość historii?

Rozdz. 6: Zagadnienia etyczne i aksjologiczne w literaturze science fiction

Degradacja wartości

Konfrontacja wartości

Próba predykcji wartości moralnych. „Płynna rzeczywistość”

Rozdz. 7: Kim jest człowiek? Motywy antropologiczne w literaturze fantastycznej

Fenomen sztucznej inteligencji. Efekt zwierciadła

Übermensch, Homo superior, Superman, „człowiek splanetyzowany”

Transhumanizm – koniec czy nowy początek człowieczeństwa?

Rozdz. 8: Fantastyka socjologiczna (społeczna) i polityczna

Utopie, czyli systemy „racjonalne”

Antyutopie i dystopie, czyli systemy „realne”

Rozdz. 9: Filozofia horroru

Próba definicji. Horror a weird fiction

O ontologii kilka uwag dodatkowych. Przypadki Boscha i Grabińskiego

Epistemologia w horrorach – szaleństwo czy metoda?

Aksjologiczne sterowniki fabuł wopowieściach niesamowitych. Lovecraft vs. King

Antropologia horroru

Rozdz. 10: Filozofia fantasy

CZĘŚĆ II: ESEJE

Miłosz fantastyczny

Malowane łopatą

Pokrowce na nerwach zupełnie się zniszczyły

Stanisław Lem i kapsuły czasu

Akcenty utopijne w powieści Na marmurowych skałach Ernsta Jüngera

Filozofia pisania fantastyki

Bibliografia

Indeks nazwisk

„Kiedy Jacek Sobota opisuje ontologiczne dylematy SF kreującej różne istoty i światy, to nawiązuje oczywiście do Lema i Dicka, ale wsparcia szuka u Eco, Ingardena, Tatarkiewicza, Schrödingera i pamięta o przestrzeniach Matrixa. Epistemologię fantastycznych dziwów opiera znów na Dukaju, ale też na Wattsie, Popperze i Nabokovie. Ilustrację kwestii religijnych znajduje w prozie Snerga, Čapka, Stapledona; pomoc teoretyczną w tym temacie – u Dominiki Oramus, Tadeusza Olszańskiego, Zbigniewa Łazowskiego, niżej podpisanego. Biologiczne i transhumanistyczne koncepcje fantastycznej antropologii opisuje, sięgając po Dukaja, ale i do Konrada Fiałkowskiego, Cezarego Zbierzchowskiego, Charlesa Strossa, Juliena Ofrayade La Metrie. Przewodnikami po różnych fantastycznych filozofiach dziejów są mu nie Marks, lecz Cioran, Fredrick Jameson czy Gibbon, a z autorów science fiction – oczywiście Isaac Asimov, twórca Fundacji, Mike Resnick, autor Kirinyagi, Heinlein, Stapledon, Dobraczyński. O etyce i aksjologii dyskutuje Sobota między innymi z Frommem, Sokratesem i Józefem Bańką. Bez kompleksów bada  odmiany buntu i światy przedstawione w fantastyce socjologicznej, przywołuje diagnozy Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Janusza Zajdla, ale też film fantastyczny Gattaca(1997) wyreżyserowany przez Andrew Nichola”.

(Maciej Parowski, Wasz cyrk, moje małpy, t. 2)