Krytyka

„Autostopem przez fantastykę” to prawie 500 stron szkiców, recenzji, felietonów, wywiadów i esejów, czyli fantastyczne krytycznoliterackie oblicze Jacka Inglota w stanie czystym, a nawet stężonym. Podsumowanie przeszło trzydziestu (dokładnie 33!) lat publicystycznej walki autora o właściwą treść i formę literatury fantastycznej. Książkowa podróż przez wzloty i upadki jednego z ważniejszych publicystów i działaczy Fandomu 1.0, znanego z bezkompromisowych poglądów i ostrego pióra. Nie dla każdego, tylko dla koneserów o stalowych nerwach!

Zaiste, czasy to były wzniosłe i pełne znaczących postaci, każda warta osobnego wspomnienia. Na przykład Feliks W. Kres (do tej pory pamiętam, jak pijany w dym Sapkowski na którymś z wczesnych Nordconów krzyczał: „A chuj wam do mojej duszy, Kres!”, do Kresa oczywiście – ech, nie masz już takich tytanów myśli i tak intelektualnych tematów), Lech Jęczmyk (kiedyś, gdy był naczelnym „Nowej Fantastyki”, zapytałem go, ile w piśmie wynosi teraz wierszówka. Na to Lechu: „Na nic ci ta wiedza, młody człowieku, bo i tak jej nie płacimy” – prosto i uczciwie, kto dziś tak potrafi?), Marek Oramus (podczas naszego pierwszego spotkania wielkodusznie zgodził się przeczytać moje debiutanckie opowiadanie, wyciągnąłem flaszkę, aby się lepiej siedziało, na co Marucha: „Przeczytałem pierwszą stronę i chce mi się czytać dalej”, aluzja była jasna i od razu uzupełniłem w kieliszku poziom wspomagacza, a czytelnik tekst machnął błyskawicznie – kto dziś tak czyta opowiadania?), Maćka Parowskiego (w 1984 w Staszowie wszedł do stołówki Parowski – a spożywaliśmy kiełbasę parówkową – na jego widok Robert J. Szmidt krzyknął, ostentacyjnie wbijając w swoją parówkę nóż i widelec: „No to kończymy z tą parówą!” – Maciek twierdził, że tego nie słyszał, ale jakoś Szmicia od tej pory znielubił), Andrzeja Zimniaka (człowieka tak porządnego, że nie pamiętam  żadnej sprośnej anegdoty z jego udziałem), Marka Baranieckiego (kiedyś omal nie uczestniczyliśmy razem w próbie napaści na posterunek policji, bo przez przypadek konwent zorganizowano obok wesela), Andrzeja Drzewińskiego (tak zanalizował początkowy akapit jednego z moich pierwszych opowiadań, że o mało nie rzuciłem pisania) czy Rysia Krauzego (legendarny szef legendarnego Klubu Fantastyki Indeks, znany z cudu mnożenia flaszek na PRL-owskiej wódczanej pustyni: jak można wyjąć 7 butelek z walizeczki, gdzie z trudem zmieściłyby się 3? Byłem, widziałem, degustowałem).

(fragment Wstępu do „Autostopem przez fantastykę”)

Jacek Inglot – polski pisarz science fiction i nie tylko, ur. 1962. Ukończył Liceum Ogólnokształcące Nr 1 we Wrocławiu i filologię polską na UWr. Po studiach pracował jako nauczyciel, później jako redaktor, mieszka i tworzy we Wrocławiu.

Debiutował opowiadaniem „Dira necessitas” („Feniks” 2'1986). Autor powieści „Inquisitor” (1996, wznowionej w 2006 jako „Inquisitor. Zemsta Azteków”) i „Quietus” (1997, wydanie rozszerzone 2011), obie nominowane do Nagrody im. Janusza A. Zajdla, oraz zbioru opowiadań „Bohaterowie do wynajęcia” (2004, wspólnie z Andrzejem Drzewińskim). W 2009 roku wydał baśń fantasy dla dzieci „Eri i smok” (wznowienie 2018), oraz jej kontynuację „Eri czarodziejka” (2019). W 2015 roku ukazał się zbiór autorskich opowiadań pt. „Sodomion”, a w 2016 powieść-dyptyk „Polska 2.0”, ukazująca alternatywne wizje Polski przyszłości (Srebrne Wyróżnienie Nagrody Literackiej im. Jerzego Żuławskiego). W 2018 roku zdobył pierwsze miejsce w konkursie #Wolność - czytaj dalej, w kategorii powieść historyczna dla dzieci i młodzieży w wieku 15-18 lat, za utwór „Operacja Komendant. Misja w czasie” (powieść ukazała  się w roku 2019).

Od połowy lat 80. publikuje również opowiadania, w sumie napisał ich ok. 30, szczególnie zasłynął tekstami będącymi satyrą na polski fandom fantastyczny, takimi jak „Science and Fiction, Inc.”, „Las Liberte” i „Brzózka i mistrzowie”.

Przez wiele lat był czynnym krytykiem na łamach „Fantastyki” i „Nowej Fantastyki”, publikując liczne recenzje i artykuły. Opowiadania i teksty publicystyczne zamieszczał także w „Fenixie”, „Sfinksie” oraz „Playboyu”.

Inglot pisuje też prozę niefantastyczną. Jego pierwszą powieścią o tematyce współczesnej jest „Porwanie sabinek” (2008), w 2012 roku ukazał się „Wypędzony”, książka opowiadająca o Wrocławiu w 1945 roku (nominacja do Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus – półfinał). Nie ogranicza się do jednej konwencji literackiej. Pisze zarówno hard SF, jak i fantasy, horror czy historię alternatywną, dobrze sobie radzi również w mainstreamie, tworząc powieści sensacyjne i historyczne.

Maciej Parowski w swojej książce-leksykonie autorów „Wasz cyrk, moje małpy” napisał o Inglocie: Jego twórczość literacką charakteryzuje pewne rozdarcie. Kibicuje Inglot kulturze wysokiej; nie cierpi amerykanizacji, tandety, upadku gustów zbiorowych, a w latach 80. był kojarzony z grupą literacką Kareta Wrocławski, preferującą prostą rozrywkę. Pasjonuje go ścieranie się humanistycznych impulsów, ale ciągnie ku pulpie. W wyniku tego rozdarcia wraca w jego prozie figura diabła-kusiciela i  fluktuuje charakter kulturowych proroctw (od pesymizmu do nadziei).

Kolejna publikacja z serii bestiariuszy autorstwa Witolda Vargasa, poświęcona tym razem stworom z Kraju Kwitnącej Wiśni. Poznamy tajemnicze i magiczne zwierzęta, demony oraz duchy nazywane w Japonii yokai. Stwory, które są częścią fantastycznego świata tego odległego kraju, należą do najbardziej przerażających na świecie. Autor przeanalizował wiele dokumentów, baśni oraz legend i odkrywa przed czytelnikami magiczny świat orientalnych istot o nadprzyrodzonych mocach. Nekomata wyciąga z grobów zmarłych, yamachichi wysysa z ludzi siły witalne, bezbronne furaribi błąkają się szukając ukojenia, a łaskawy baku emanuje szczęściem, odpędzając złe demony.

Pierwsza po śmierci Stanisława Lema książka poświęcona jego osobie i twórczości, ukazuje odbiegający od przyjętego wizerunek wybitnego pisarza. Lem okazuje się nie tylko myślicielem prostującym drogi cywilizacji, ale także artystą pełnym sprzeczności, nękanym kompleksem niedocenienia, skonfliktowanym z bliskimi współpracownikami (np. z Franzem Rottensteinerem, swym wieloletnim agentem literackim).

Wznowienie, znacznie rozszerzone, wyśmienitej monografii najłynniejszych rosyjskich autorów fantastyki - Arkadija i Borysa Strugackich. Praca Wojciecha Kajtocha doczekała się przekładów w Rosji i licznych krytycznych omówień.

Niniejsze wydanie poszerzono o fragmenty, które nie znalazły się w pierwszym wydaniu, o omówienia krytyczne (w tym Borysa Strugackiego) i recepcję w Rosji, poszerzono też bibliografię, jako że od pierwszego wydania minęło już ponad 20 lat. Książka nie tylko doskonale przedstawia drogę twórczą braci, omawia ich powieści i opowiadania, ale także umieszcza ich w kontekście życia literackiego Związku Radzieckiego, dysput o roli fantastyki, pokazuje też liczne perypetie braci Strugackich z cenzorami i krytyką komunistyczną.

Wydanie zilustrowano unikatowymi zdjęciami.

Sto trzydzieści lat temu w miasteczku pod Lwowem urodził się pisarz, którego przeznaczeniem była egzystencja w cieniu i na pograniczach: w cieniu grozy i śmierci, na pograniczu jawy i snu; w cieniu gwiazd literackich, na pograniczu epok, prądów i stylów; w cieniu Wielkiej Wojny, która ujawniła groźne oblicze nowoczesności, i na pograniczu upadającego Cesarstwa Austro-Węgierskiego, potem zaś odrodzonej Rzeczypospolitej. Stefan Grabiński, bo o nim tu mowa, nigdy nie przestał być pisarzem drugorzędnym, choć wciąż aspirował do pierwszorzędności, do Literatury przez duże L. Ów klasyk polskiej fantastyki inspirował innych twórców tego obszaru, jak choćby Stanisława Lema. Uwięziony w stereotypowych formułach („polski Poe”, „polski Lovecraft ”, „polski Meyrink”), dziś okazuje się pisarzem wyjątkowym, wartym czegoś więcej niż konwencjonalne wzmianki w historycznoliterackich syntezach.

Joanna Majewska próbuje odtworzyć jego świat, literacką prowincję, której centrum stanowił Lwów. Przypomina miejsca, ludzi, zdarzenia kształtujące wyobraźnię i talent pisarza. Potwierdzenia swoich hipotez oraz intuicji szuka w jego twórczości. Dzieło Grabińskiego ukazuje jako zjawisko oryginalne, uformowane przez osobiste doświadczenie i prowincjonalny mikrokosmos, a zarazem wpisujące się – świadomie lub nie – w przemiany zachodzące w makrokosmosie literatury i kultury europejskiej.

Ze Stefanem Grabińskim znaliśmy się jeszcze z uniwersytetu; potem widywaliśmy się dość rzadko. Nie był może człowiekiem łatwym w pożyciu; a chociaż w koleżeńskim zetknięciu zwykły i prosty, patrzył swoimi bladymi niebieskimi oczyma na świat od jakiejś całkiem innej strony niż wszyscy. I dlatego dostrzegał tyle dziwów i niesamowitości, od których ciarki

przechodziły normalnego człowieka.

Stanisław Łempicki

Grabiński był mocny w pomysłach; miał ich mnóstwo, lepszych, najlepszych i gorszych, domeną jego była nowela, i stworzył też kilka nowel mistrzowskich, arcydzieł w swoim rodzaju.

Karol Irzykowski

Mimo że Grabiński jest klasykiem, jego groza była prawdziwą rewolucją. Odcinała się od romantycznego ujęcia świata nadprzyrodzonego, a zmierzała w kierunku nauki i techniki.

Michał Budak, CarpeNoctem.pl

[Twórczość Stefana Grabińskiego] to cały konsekwentny system myślowy, gdzie świat materialny nie stanowi ostatecznej granicy rzeczy, gdzie psychika czy dusza, czy jakkolwiek inaczej powiemy, niebędąca przecież wyłącznym przywilejem człowieka, jest rzeczywistością równie konkretną […]. Człowiek zaś ma niejeden świat do przeżycia i niejedną misję do spełnienia, ponieważ to on jest nieskończoną wędrówką, nieskończoną przemianą w uniwersum niezwykłych przeznaczeń i niezwykłych możliwości.

Piotr Kuncewicz

Joanna Majewska (1984) – doktor nauk humanistycznych, absolwentka Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego i UFR d’Études Slaves Université de Paris – Sorbonne (Paris IV). Adiunkt w Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza. Interesuje się zapomnianymi obszarami europejskiego modernizmu i kulturowymi konsekwencjami kryzysu teoriopoznawczego przełomu XIX i XX wieku. Autorka tekstów na temat twórczości Huysmansa, de Maupassanta, Prusa, Reymonta i Żeromskiego.

Świat oczami Lema
Nauka, literatura i wizje przyszłości, z których wiele stało się rzeczywistością

Diabeł i arcydzieło to tom, który zawiera m.in. nieznane dotąd teksty Stanisława Lema i ujawnia nie tylko jego literacki geniusz, ale i profetyczny potencjał.

Pełne erudycji wywody, swobodne żonglowanie wiedzą z najróżniejszych dziedzin oraz wyjątkowe poczucie humoru autora urzekną zarówno koneserów jego twórczości, jak i tych, którzy dopiero rozpoczynają swoją przygodę z Lemem. Mimo upływu lat rozważania krakowskiego pisarza nadal inspirują i posiadają nie mniejszą energię niż książki najpoczytniejszych współczesnych historyków i myślicieli, którzy starają się opisać możliwe drogi rozwoju ludzkości.

Dzięki tej książce czytelnik dowie się, jak Lem rozumiał erozję kultury, dlaczego uważał, że nie można skopiować ludzkiego umysłu i jakie zastosowania widział dla matematyki jako nauki.

Stanisław Lem jako krytyk literacki… nigdy nienapisanych książek!

Nowe wydanie jednego z najważniejszych dzieł publicystycznych wybitnego myśliciela i twórcy literatury science fiction

Przeczytać książkę i napisać jej recenzję, nic trudnego. A co, gdyby stworzyć analizę książki, która nigdy nie powstała? Podjął się tego Stanisław Lem, dając kolejny dowód, jak nietypowymi drogami wędrowały jego myśli.

Doskonała próżnia to zbiór mistrzowskich tekstów, w których krakowski pisarz z niezwykłą erudycją, głęboką refleksją ontologiczną, a także ironią (a jakże!) pisze o fikcyjnych tekstach, próbując skomentować i uporządkować współczesne zdarzenia. Recenzja to tylko pretekst do zagłębienia się w rozważania filozoficzne, które nurtowały Lema przez całe życie.

„Pisanie powieści to forma utraty swobód twórczych. (...) Z kolei recenzowanie książek to katorga jesz-cze mniej szlachetna. O pisarzu da się przynajmniej powiedzieć, że sam siebie zniewolił — obranym tematem. Krytyk jest w gorszym położeniu: jak katorżnik do swych taczek, tak do dzieła omawianego przykuty jest recenzent. Pisarz traci wolność we własnej, krytyk — w cudzej książce. (…) Literatura opowiadała nam dotąd o fikcyjnych postaciach. My pójdziemy dalej: będziemy opisywali fikcyjne książki. Oto szansa odzyskania swobód twórczych, a jednocześnie zaślubiny dwóch sprzecznych duchów — beletrysty i krytyka“. (fragment książki)

Co z tych zaślubin wynikło? Lem w najlepszej możliwej formie – błyskotliwy, głęboki, zaskakujący i bardzo zabawny.

Legendarną Ursulę K. Le Guin miliony czytelników znają jako autorkę niezwykłych powieści science-fiction, ale jej dorobek obejmuje znacznie więcej gatunków literackich. Szczególne miejsce zajmuje w jej twórczości poezja, którą Le Guin pisała całe życie. Ten ostatni zbiór wierszy ukończyła tuż przed swoją śmiercią w 2018 roku. W "Dotąd dobrze" bezkompromisowo mierzy się ze śmiertelnością, pełna zdumienia dla tajemnicy, która się za nią kryje. Przesiąknięta naturalnym pięknem północno-zachodniego Wybrzeża, gdzie echo niesie melodię dziecięcych piosenek i mitów, ostatnia książka Le Guin jest ukoronowaniem jej długiej i bujnej kariery pisarskiej. Nie ma drugiego autora z wyobraźnią tak potężną i delikatną jednocześnie, jak Le Guin. Grace Paley - pisarka [Le Guin] Nigdy nie traci szacunku dla ogromu istnienia. Margaret Atwood - pisarka, poetka i krytyczka literacka Ursula K. Le Guin (1929-2018) - wielokrotnie nagradzana amerykańska pisarka science fiction i fantasy. Jej książki stały się klasyką nie tylko fantastyki, to kanon literatury pięknej - analizowany, poddawany badaniom literackim, antropologicznym i psychoanalitycznym. Pisała dla dorosłych, młodzieży i dzieci. Autorka scenariuszy filmowych, esejów, wierszy, tekstów piosenek. Uhonorowana wszelkimi możliwymi nagrodami przyznawanymi twórcom science fiction i fantasy, z Nebulą, Hugo i World Fantasy Award na czele. Justyna Bargielska - poetka, pisarka, dwukrotna laureatka Nagrody Literackiej Gdynia, dwukrotna finalistka nagrody literackiej Nike. Tłumaczona na wiele języków, "Dotąd dobrze" to jej debiut translatorski. Jerzy Jarniewicz - tłumacz Joyce’a, Rotha, Banville’a, Carvera i wielu innych. Krytyk literacki, znawca kontrkultury, autor trzynastu, tomów wierszy nagradzanych m.in. Wrocławską Nagrodą Literacką Silesius, dwukrotnie nominowany do Nike.

Czytanie "Fantastyki i futurologii" nie ma wiele wspólnego z lekturą fachowych dzieł teoretycznoliterackich - jest raczej przygodą w dżungli tematów, koncepcji na temat przyszłości świata, pomysłów literackich, stylistyk itp.
Co ciekawe szczególnie - Lem nie poprzestaje tu na referowaniu cudzych idei i książek, ale także włąsne utwory czyni przedmiotem analizy, docieka źródeł swych inspiracji, tropi drogi własnej myśli i wskazuje, u jakich mistrzów pobierał nauki. Żaden interpretator jego dzieł nie może przejść obok tych wyznań obojętnie. Jest zresztą w tych rozważaniach o przyszłościowej fikcji wątek brzmiący z natury rzeczy bardziej od innych osobiście: to cała dziedzina refleksji nad futurologią, nad hipotetycznym przyszłym losem Ziemi i jej mieszkańców.

Ogromny esej o fantastyce i futurologii jest po pierwsze oryginalną i nowatorską próbą stworzenia teorii gatunku po drugie błyskotliwą autointerpretacją dzieł Lema po trzecie przeglądem światowego dorobku science fiction w poszukiwaniu autorów i tekstów które byłyby zdolne stanąć w szranki z naukową futurologią i udowodnić przydatność literatury w modelowaniu przyszłości człowieka. To kolejna Lema ogólna teoria wszystkiego - wszystkiego co dotyczy fantastyki i jej roli w ludzkim poznaniu.

Niniejszy tom jest kolejnym zbiorem studiów na temat fantastyki i problemów związanych z jej badaniem opracowanym przez literaturoznawców z Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej. Autorzy poszczególnych artykułów zajmują się tu analizą tekstów literatury i kultury albo mało znanych, albo nieczytanych dotąd głębiej w kontekście fantastyki, bytującej w polskim literaturoznawstwie wciąż trochę na obrzeżach dyscypliny. Literatura polska dialoguje tu z obcą, utwory dziewiętnastowieczne - z dwudziestowiecznymi. Tom udowadnia, z jednej strony, wagę fantastyki jako jednego z najważniejszych języków modernizmu. Z drugiej zaś pokazuje, jak fantastyka najnowsza, dokonująca ciągle "przerabiania" motywów modernistycznych, otwiera je na dzisiejsze konsekwencje odkryć nauki i technologii.

Książka Artura Nowakowskiego Fanzin SF: wydawcy, artyści, fandom przybliża
historię i ukazuje sposoby działania klubów oraz wydawców amatorskich
ruchów entuzjastów fantastyki na świecie i w Polsce, od lat trzydziestych
do dziewięćdziesiątych XX wieku. Autor skupia się między innymi na przedstawieniu
pracy redaktorskiej oraz ilustratorskiej miłośników SF, eksponując
wartości, jakie dominowały w ich działaniach, którymi przeciwstawiali się
zarówno opresji państwa, jak i oficjalnej polityce wydawniczej, hołdując wolności
i niezależności twórczej. Uzupełnieniem książki jest leksykon polskich
fanzinów fantastycznych.

Książka poświęcona osobie i twórczości Jacka Dukaja przynosi istotne rozpoznanie dotyczące jego prozy. Szczegółowo eksponuje jej uzależnienie do imaginarium dziewiętnastowiecznego: motywów religijnych wraz z ich zapleczem metafizycznym oraz historiozofii, która osią czyni konflikt polsko-rosyjski. Nie są to wątki omawiane najczęściej, tu jednak jawią się z całą wyrazistością, od naiwnej Złotej Galery po dostojewszczyznę Lodu. Dukaj nie prezentuje się w tym opracowaniu zgoła jak prorok postczłowieczeństwa próbujący językiem literackim uchwycić niemożliwe jeszcze pozycje poznawcze. Jest raczej konserwatystą zdjętym przestrachem przed utratą duszy nieśmiertelnej w labiryntach sztucznych światów technologii, stęsknionym za światem czynu - który rozpoznaje w rewolucyjnym stuleciu XIX.

Z recenzji wydawniczej dra hab. Tomasza Z. Majkowskiego

Spis treści:

Wstęp / 7
Pierwszy krok w gwiazdach, czyli najmłodszy debiutant / 11
Fantastyka i krytyka  / 17
Ku transferowi przeżyć / 33
Na wirtualnym szlaku / 49
„Co by było, gdyby…”, czyli historia alternatywna / 77
SF w horrorze, horror w SF / 93
Katedra – nowe Solaris? / 107
Próba powieści hipertekstowej i pragnienie ciała / 121
Wroniec, czyli baśń dla dorosłych / 135
Lód, czyli o tym, jak Dukaj zamroził historię / 145
Zakończenie / 157

Nota o Jacku Dukaju / 159
Nota o autorze / 161
Od wydawcy / 163
Streszczenie / 165
Summary / 167
Bibliografia / 169
Najważniejsze nagrody i wyróżnienia literackie / 181

Rozprawa Stanisława Krawczyka jest niezwykła: precyzyjna w namierzaniu celu i odmierzaniu racji, dojrzała metodologicznie, odkrywcza, przekonująca. A także pod wieloma względami pionierska, jako że nie znajdziemy w polskiej humanistyce tak kompletnej socjologicznej analizy literatury. 

O ile gust inteligencki popychał fantastykę ku sprawom ważnym, o tyle gust popularny przeciąga fantastykę na stronę rozrywki, przyjemności, odpoczynku i kompensacji. Autor stawia więc proste i zarazem bardzo trafne pytanie: skąd wzięło się ? wcale nie tak oczywiste ? połączenie gustu inteligenckiego z prozą fantastyczną w polskiej kulturze, skoro zasadniczo fantastyka (od wieku XIX) była kojarzona właśnie z rozrywką, a nie podejmowaniem spraw ważnych dla życia zbiorowego?

prof. Przemysław Czapliński

Stanisław Krawczyk umiał połączyć doskonałe znawstwo literatury fantastycznej, wysokie kompetencje z zakresu literaturoznawstwa z wiedzą i kompetencjami badawczymi socjologa literatury. Dzięki temu obraz omawianych zjawisk nie jest jednostronny, a prowadzone analizy mają rzeczywiście charakter interdyscyplinarny.

dr hab. Przemysław Kisiel

Stanisław Krawczyk ? socjolog, od października 2022 r. adiunkt na Uniwersytecie Wrocławskim, wcześniej członek Scholarly Communication Research Group na UAM w Poznaniu. Pracę doktorską obronił na Uniwersytecie Warszawskim. Interesuje się socjologią kultury i literatury, badaniami nad nauką i szkolnictwem wyższym, a także badaniami gier wideo i literatury fantastycznej.

Naturą kadru, postaci, regułą komiksowych opowieści bywa uproszczenie, wyjaskrawienie, wyrazistość stron nieuchronnego konfliktu, alegoryczność – wszystko oczywiście jakoś odnoszące się do rzeczywistości, jak w kabarecie czy w aluzyjnej science fiction. Tym samym, znów jak kabaret, pozostaje komiks formalną grą, toczoną podług określonych reguł, które, jak wszystko w sztuce, podlega zmianie, doskonaleniu, kontestacji.

Każdy komiks jest fantastyczny to zbiór tekstów legendarnego Macieja Parowskiego na temat IX Muzy. Od pierwszych esejów ambitnego publicysty, poprzez zaangażowane teksty w obronie komiksu, po wspomnienia redaktora i autora, wywiady, felietony i recenzje, w tym niepublikowane.

W oczach Parowskiego komiks to pełnoprawny przedstawiciel sztuki, ambitny i autentyczny, mieszający popkulturę z kulturą wysoką. Teksty pisane na przestrzeni lat odzwierciedlają przemiany w podejściu do komiksu w Polsce a liczne odniesienia do dzieł artystycznych powodują, iż książka jest zarówno zapisem historii, jak i zmian w kulturze ostatnich czterdziestu lat.

Maciej Parowski (1946-2019) człowiek-orkiestra: pisarz, redaktor, scenarzysta, krytyk, recenzent. Debiutował pod koniec lat 60. Drukował w „Życiu Warszawy”, „Politechniku”, „Razem” i innych pismach. Wieloletni redaktor literatury polskiej w miesięczniku „Fantastyka” i „Nowa Fantastyka”, także redaktor naczelny. Twórca kwartalnika „Czas Fantastyki”. Wybrane książki: Bez dubbingu (1978 felietony), Twarzą ku ziemi (1982 powieść), Burza (2009 powieść), Małpy Pana Boga tom 1 i 2 (2011-2013 krytyka). Na polu komiksu aktywny od początku lat 70. najpierw jako publicysta. W 1982 roku wspólnie z Jackiem Rodkiem (współscenarzysta) i Bogusławem Polchem (rysunki) stworzył Funky'ego Kovala, najlepszy polski komiks SF. Zaadaptował opowiadania o wiedźminie (również z Polchem), współpracował ponadto z Krzysztofem Gawronkiewiczem, Tomaszem Niewiadomskim i Jackiem Skrzydlewskim. Redagował magazyny „Komiks-Fantastyka” i „CDN”. Wielokrotnie nagradzany. W 2006 roku otrzymał doktorat humoris causa, czyli nagrodę im. Papcia Chmiela, rok później został nagrodzony srebrnym medalem „Gloria Artis”.

Szeroki wybór literatury fantastycznej, jaki oferują dzisiaj wydawcy, jest czymś tak powszechnym, że  nie przychodzi nam nawet do głowy myśl, iż kiedyś mogło być inaczej. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX stulecia nie obfitowały w tak bogaty zestaw tytułów, zwłaszcza zachodnich twórców. Ustalona polityka poszczególnych oficyn, reglamentowany papier, kłopoty z cenzurą zawężały dobór treści, rzadko zaspokajając apetyty czytelnicze tych, którzy spragnieni byli amerykańskiej bądź brytyjskiej fantastyki. Nie znaczy to jednak, że miłośnicy tego typu lektur sobie nie radzili, bo to właśnie wtedy pojawiły się prywatne inicjatywy klubów i osób z nimi związanych, pozwalające powoli wypełniać tę lukę na rynku wydawniczym. Dzięki klubowym edycjom fani fantastyki mieli okazję poznać Simaka, Heinleina, Stableforda, Blisha, Koontza, ale też przeczytać kolejne ważne teksty autorów znanych już z oficjalnych wydań: Asimova, Silverberga, Le Guin, Bradbury’ego. Klubówki stały się poza tym trampoliną dla przyszłych oficjalnych tłumaczy, redaktorów i wydawców. Rola trzecioobiegowych publikacji wydaje się dziś nie do przecenienia, dlatego powstała ta książka: o ich rozwoju, ich twórcach i trudnościach, na jakie napotykali, technikach ich przygotowywania, nakładach i cenach, a także o reakcjach na nie przedstawicieli oficjalnego obszaru wydawniczo-pisarskiego.

Artur Nowakowski (ur. 1972), z wykształcenia historyk książki. Interesuje się szeroko pojętą sztuką książki, zwłaszcza ilustratorstwem. Jest autorem tekstów o tematyce bibliologicznej, publikowanych w „Wiadomościach Księgarskich”, „Bibliotekarzu” i „Toruńskich Studiach Bibliologicznych”, oraz artykułów poświęconych historii kultury i sztuce, ogłaszanych w tomach zbiorowych oraz czasopismach (między innymi w „Fantastyce” i „SFinksie”). Opracowywał poradniki bibliograficzne, między innymi Fantastyka Polska 1945-2001. Autor książek: Fantastyczne światy na okładkach i w ilustracjach książek oraz czasopism od wieku XIX do lat 80. XX wieku (Kraków 2014) oraz Fanzin SF. Artyści, wydawcy, fandom (Poznań 2017).

„Ja z latami zacząłem mieć poczucie misji. Misji w tym sensie, że przyszedłem, aby pewne rzeczy powiedzieć, ludzie mają tego wysłuchać, a następnie świat ma być… może nie zbawiony i poprawiony, ale jednak, że się do ogólnej poprawy świata przyczynię” – pisał Stanisław Lem. Czy tak się stało? Czy jakakolwiek literatura może posiadać aż taką moc? A może dzieło Stanisława Lema nie pomogło w naprawie świata, ale ułatwiło niektórym z nas jego odbiór?

Lem: Reaktywacja. Kongres Lemologiczny to pozycja obowiązkowa dla wszystkich fanów Stanisława Lema, wielbicieli literatury, filozofii i futurologii, ale też – a może przede wszystkim – nauki. Autorowi Solaris najbardziej bowiem zależało na byciu docenionym przez przedstawicieli nauk ścisłych, sam się za kogoś takiego uważał, określał się mianem „ducha pierwszej klasy”, którym powinni zajmować się byty mu podobne. Tylko trochę żartował. Lem: Reaktywacja. Kongres Lemologiczny to w pewnym stopniu spełnienie jego marzenia.

Książka powstała jako efekt organizowanego we Wrocławiu w 2016 Kongresu Lemologicznego. O twórczości Stanisława Lema rozmawiali przedstawiciele różnych dyscyplin – astronomowie, matematycy, informatycy, biolodzy, literaturoznawcy, językoznawcy, filozofowie oraz filmoznawcy. Ale nie tylko, bo jeden z rozdziałów książki to rozmowa autorów, których pisarstwo Lema ukształtowało – w tym ojca polskiego fantasy Andrzeja Sapkowskiego. Lem: Reaktywacja. Kongres Lemologiczny to potężna pozycja, która ukazuje wielość kontekstów, w których można analizować Stanisława Lema. To setki stron wiedzy i opinii ekspertów i miłośników. Portret autora, filozofa, futurologa i człowieka.

Wiele ważnych dla fantastyki postaci zniknęło z niej w ostatnich latach, w kraju i za granicą. „Matka paranoja” reaguje na ich nieobecność, prezentując sylwetki, dokonania, omówienia utworów. Polecamy zwłaszcza rozmowy z Lechem Jęczmykiem, przeprowadzone w ostatnich miesiącach jego życia.

Na naszych oczach kończy się pewna epoka – co będzie dalej?

Atrakcją książki są teksty o wariantach końca świata, o piewcy paranoi Kurcie Vonnegucie, autorze „Drogi” Cormacu McCarthym, wynalazkach Stanisława Lema. Analiza podobieństw pomiędzy filmem „Matrix” a twórczością Adama Wiśniewskiego-Snerga ma w podtekście domniemany plagiat ze strony amerykańskich reżyserów. Czytelnik znajdzie także ostatnie Piąte Piwa oraz wywiady o cywilizacji i fantastyce udzielone przez Marka Oramusa w ciągu 30 lat.

Do opisu zjawisk teraźniejszych i przyszłych paranoja nadaje się wyśmienicie. Choć w paranoi ciężko się żyje, odwdzięcza się ona wytwarzaniem zdarzeń i sytuacji niekonwencjonalnych, które dla smakoszy warte są wszystkich pieniędzy.

(z przedmowy)

Nikt tak nie pisze o fantastyce jak Marek Oramus.

(pewien fan w przypływie entuzjazmu)

 SPIS TREŚCI

Przedmowa 

Wędrujący ciemną doliną 

Życie na różnych planetach 

Ci, którzy brną przez pole minowe  

Królowa Ekumeny  .

W krainie strąconych aniołów   .

Wędrujący ciemną doliną   

Dzieje jednego fantasty  

Nowe mapy piekła   

Świat według Snerga   

Nekrologi  

Dwa końce świata  

Dwa końce świata   

Postnuklearna idylla  

Matka paranoja   

Mroźne powietrze wolności   

Arka Otcetena   

O podobieństwach i zbieżnościach...   

Horror w bewatronie   

Mortalistyka, czyli życie pośmiertne nieboszczyków   

Demon von Neumanna 

Do pracy by się szło  

Demon von Neumanna   

Gry wojenne   

Nowe szaty wojny   

Co będzie z Polską?   

O czym mówią zwierzęta  

Stygmaty potworności  

Ostatnie Piąte Piwa  

QF, czyli Quantum Fiction  

Plac zabaw szatana  

Pierścień Warszawa   

Stany wewnętrzne  

Zmrocza przed wzroczami   

Korupcja i upadek Neuta z blokowiska   

Prosty homo sapiens   

Wariat wśród obłąkanych  

Sequele i prequele  

W piekle jeszcze weselej  

Dobrze, ale nie beznadziejnie  

Nad jaką katastrofą pracujemy?  

Tani arystokratyzm   

Ten Sylwester miał być na Księżycu  

Cóż po świecie bez tygrysa?   

Wróciłbym do młodych lat   

Plugawy kwiat fantastyki   

Żyję tak jak umiem  

Bat nad tyłkiem   

Błazeńskie podrygi władzy   

Lepiej żeby diabeł zastał mnie przy robocie   

Mięso i buty dla wszystkich  

W piekle jeszcze weselej  

Wszechświat jest bogaty w formę, a i w treść niebiedny  

Po prostu woziłem książki  

Wirus superstar  

My z niego wszyscy  

Fantastyka i futurologia  

Aneks  

Jaka piękna XIX-wieczna redakcja  

Kalendarz Lemowski 2094  

Skorowidz nazwisk  

Jacek Sobota – urodzony w roku 1969 w Olsztynie; jest pracownikiem naukowo- dydaktycznym Instytutu Filozofii na UWM; tytuł doktora nauk humanistycznych uzyskał  w 2007 roku na UMK w Toruniu. Jako pisarz debiutował opowiadaniem Splotw roku 1990 na łamach „Nowej Fantastyki”. Autor licznych opowiadań fantastycznych publikowanych w różnych czasopismach i antologiach. Jego teksty tłumaczone były na język rosyjski. Najciekawszym w jego dorobku prozatorskim jest cykl tzw. opowieści mortenowskich, zapoczątkowany opowiadaniem Cierpienie hrabiego Mortena – mroczna wizja alternatywnej historii Męki i Zbawienia, rozgrywająca się w scenerii posmodernistycznejfantasy. Historie te złożyły się na tom Głos Boga opublikowany w roku 2006. W planach jest powieść rozgrywająca się realiach mortenowskich. Ponadto wydał dwa zbiory opowiadań: Padlina (2007) i Wieczór trzech Psów (2016); trzy monografie naukowe: Literatura fantastycznonaukowa jako obszar symulacji sytuacji konfliktowych (2011), Filozofia fantastyki (2016) i Od zniewolenia do chaosu. Akcenty filozofii społecznej i filozofii polityki w polskiej prozie fantastycznonaukowej (lata 1946-2016) (2019), a także zbiór esejów, felietonów, recenzji – Wyznania idioty (2016).

Od Autora:

Pierwsza część tej książki jest w znacznej mierze oparta na mojej Filozofii fantastyki wydanej w roku 2016 – wszelako jest to wersja mocno rozszerzona, poprawiona i ubogacona o dwa dodatkowe rozdziały (przedostatni i ostatni – dotyczące odpowiednio: filozofii horroru i filozofii fantasy). Na część drugą składają się eseje publikowane przede wszystkim w czasopiśmie „SFinks”, a także prasie naukowej. Tekst Filozofia pisania fantastyki ukazuje się tu po raz pierwszy.

Na zakończenie warto też wspomnieć, że książka ta pierwotnie była pokłosiem serii wykładów, jakie wygłosiłem (i dalej wygłaszam) na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim pod wspólnym tytułem „Filozofia fantastyki”. Chciałem podziękować – pokoleniom już – słuchaczy i dyskutantów; nasze rozmowy wzbogaciły i mnie, i tę książkę.

Część I: FILOZOFIA FANTASTYKI

Rozdz. 1: Próba definicji. Rys historyczny

Problemy definicyjne. Fantastyka a science fiction

Krótki rys historyczny. Kamienie milowe literatury science fiction

Rozdz. 2: Ontologia fantastyczna

Definicje i rozróżnienia gatunkowe. Ontologiczne strategie

Światy równoległe i światy możliwe

Świat jako gra. Światy zafałszowane

Mózg w naczyniu albo solipsyzm

Rozdz. 3: Bóg podmieniony. Motywy metafizyczne i teologiczne w literaturze science fiction

Figura „Boga podmienionego

Protetyka metafizyczna

Bóg nieobecny. Religie bez Boga

Fantaści metafizyczni – fantastyka teologiczna

Metafizyka po polsku

Rozdz. 4: Epistemologia w fantastyce

Kontakt niemożliwy. Dramaty epistemologiczne

Utożsamienie z obcością. Desperacja poznawcza

Języków wymieszanie. Filozofia języka w fantastyce

Rozdz. 5: Historiozofia fantastyczna

Klęska futurologii

Utopie. Historia „zamrożona”

Katastrofizm w fantastyce

Postęp, czyli od Złotego Wieku do Wieku Żelaza

Światy równoległe i podróże w czasie. Przypadkowość historii?

Rozdz. 6: Zagadnienia etyczne i aksjologiczne w literaturze science fiction

Degradacja wartości

Konfrontacja wartości

Próba predykcji wartości moralnych. „Płynna rzeczywistość”

Rozdz. 7: Kim jest człowiek? Motywy antropologiczne w literaturze fantastycznej

Fenomen sztucznej inteligencji. Efekt zwierciadła

Übermensch, Homo superior, Superman, „człowiek splanetyzowany”

Transhumanizm – koniec czy nowy początek człowieczeństwa?

Rozdz. 8: Fantastyka socjologiczna (społeczna) i polityczna

Utopie, czyli systemy „racjonalne”

Antyutopie i dystopie, czyli systemy „realne”

Rozdz. 9: Filozofia horroru

Próba definicji. Horror a weird fiction

O ontologii kilka uwag dodatkowych. Przypadki Boscha i Grabińskiego

Epistemologia w horrorach – szaleństwo czy metoda?

Aksjologiczne sterowniki fabuł wopowieściach niesamowitych. Lovecraft vs. King

Antropologia horroru

Rozdz. 10: Filozofia fantasy

CZĘŚĆ II: ESEJE

Miłosz fantastyczny

Malowane łopatą

Pokrowce na nerwach zupełnie się zniszczyły

Stanisław Lem i kapsuły czasu

Akcenty utopijne w powieści Na marmurowych skałach Ernsta Jüngera

Filozofia pisania fantastyki

Bibliografia

Indeks nazwisk

„Kiedy Jacek Sobota opisuje ontologiczne dylematy SF kreującej różne istoty i światy, to nawiązuje oczywiście do Lema i Dicka, ale wsparcia szuka u Eco, Ingardena, Tatarkiewicza, Schrödingera i pamięta o przestrzeniach Matrixa. Epistemologię fantastycznych dziwów opiera znów na Dukaju, ale też na Wattsie, Popperze i Nabokovie. Ilustrację kwestii religijnych znajduje w prozie Snerga, Čapka, Stapledona; pomoc teoretyczną w tym temacie – u Dominiki Oramus, Tadeusza Olszańskiego, Zbigniewa Łazowskiego, niżej podpisanego. Biologiczne i transhumanistyczne koncepcje fantastycznej antropologii opisuje, sięgając po Dukaja, ale i do Konrada Fiałkowskiego, Cezarego Zbierzchowskiego, Charlesa Strossa, Juliena Ofrayade La Metrie. Przewodnikami po różnych fantastycznych filozofiach dziejów są mu nie Marks, lecz Cioran, Fredrick Jameson czy Gibbon, a z autorów science fiction – oczywiście Isaac Asimov, twórca Fundacji, Mike Resnick, autor Kirinyagi, Heinlein, Stapledon, Dobraczyński. O etyce i aksjologii dyskutuje Sobota między innymi z Frommem, Sokratesem i Józefem Bańką. Bez kompleksów bada  odmiany buntu i światy przedstawione w fantastyce socjologicznej, przywołuje diagnozy Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Janusza Zajdla, ale też film fantastyczny Gattaca(1997) wyreżyserowany przez Andrew Nichola”.

(Maciej Parowski, Wasz cyrk, moje małpy, t. 2)

Słynna książka non-fiction Stanisława Lema – niezmiennie pobudzająca do krytycznego myślenia o otaczającej nas rzeczywistości i technologii.

Okamgnienie wydane po raz pierwszy w 2000 roku, po wielu latach milczenia pisarza, okazuje się lekturą niezwykle inspirującą. Diagnoza, jaką autor postawił na początku XXI wieku, zdumiewa swoją trafnością. Klasyk literatury fantastycznej „schodzi na ziemię“ i rozlicza się z pop-naukowym postrzeganiem technologii i rozwoju ludzkości.

„Ogarnięcie, chociażby silnie streszczające, stanu naszej współczesnej wiedzy nie jest już na siły jednego człowieka“. (fragment książki)

Stanisław Lem rozprawia się w Okamgnieniu z własnymi hipotezami na temat rozwoju ludzkości i dawnymi złudzeniami co do możliwości nauki. Robi to wyjątkowo surowo, widząc we współczesnej kulturze masowej przede wszystkim niekompetencję i ignorancję. Sensacyjne doniesienia prasowe, pseudonaukowe publikacje i rosnąca komercjalizacja dokonująca się na styku nauki i mediów stwarzają w efekcie fałszywy obraz rzeczywistości – pełen uproszczeń i przekłamań. Tymczasem Lem swoimi tekstami stara się przywrócić właściwe proporcje hurraoptymistycznym zapowiedziom dotyczącym nieograniczonych możliwości postępu w dziedzinie medycyny, inżynierii genetycznej, astrofizyki, a także ewolucyjnego i technologicznego samodoskonalenia człowieka. Pozostaje mistrzem ciętego słowa i lapidarności formy, podając jak na tacy wiedzę i wątpliwości, które po ćwierćwieczu nadal brzmią wyjątkowo aktualnie.

Osiem szkiców o dziełach kultury popularnej, dawnych i współczesnych. A w nich m.in.:

• Prolegomena do „Dyktand” Stanisława Lema
• Tajemnicze „Szczegóły życia Nikity Woroncowa” S. Jarosławcewa (Arkadija Strugackiego)
• Czort wcielony made in ZSRR. O „Diable między ludźmi” S. Jarosławcewa (Arkadija Strugackiego)

Bulwersująca, ale prawdziwa historia początków radzieckiej science fiction, oczyma jednego z najwybitniejszych autorów fantastyki w ZSRR. 

Tezy i opinie Bułyczowa z tej pracy nie były popularne, także we współczesnej Rosji. Materiał długo przeleżał w szufladzie, opublikowany po raz pierwszy został dopiero w ukraińskim czasopiśmie branżowym.

Te szkice zacząłem pisać piętnaście lat temu, kiedy zacisk ideologicznej szczęki partii zelżał. Z nadzieją założyłem, że pojawiła się szansa, nie tylko na napisanie, ale nawet i na opublikowanie rzetelnej pracy na temat historii sowieckiej fantastyki. Tym bardziej, że podobnej pracy jeszcze nie było na rynku wydawniczym, a w jej miejscu ziała szara plama wypełniona słownymi kłamstwami. Rzadkie wyjątki w postaci artykułów Wsiewołoda Rewicza czy wydanej na emigracji książki L. Hellera „Wszechświat poza dogmatami”, były dostępne dla nielicznych. Zakazy były tak wszechmocne, że nawet w wyczerpującej bibliografii W. Bugrowa i I. Chalymbadżiego „Przedwojenna sowiecka fantastyka”, nie było E. Zamiatina i nie wspomniano tam o powieści M. Bułhakowa „Psie serce”. Nie jest to wina bibliografów; dzieła Zamiatina i Bułhakowa nie zaliczały się do literatury sowieckiej. A na jej czele, jak na demonstracji pierwszomajowej, szły powieści A. Kazancewa. A. Bielajewa i A. Adamowa. Zamiast historii podsuwali nam bezczelną, sprzedajną dziewkę, podobnie jak zamiast faktów z zakresu biologii – średniowieczne przesądy. Chciałem napisać nie tylko o książkach, ale i o tamtych czasach, o społeczeństwie, o losach pisarzy. Chciałem stworzyć malarski obraz, a nie sucho wymieniać obiekty analiz.

Ze wstępu Autora

Pejzaż z gwiazdami to druga książka Wojtka Sedeńki o fantastyce. To rozmowy z wielkimi gwiazdami światowej i polskiej fantastyki. Materiały te powstawały na przestrzeni wielu lat, niektóre jeszcze na początku lat 90. ubiegłego stulecia. Zostały napisane dla magazynu "SFinks, dla "Nowej Fantastyki, "Tygodnika Powszechnego".

WYWIADY Z AUTORAMI ZAGRANICZNYMI: Z George'em R.R. Martinem, Borysem Strugackim, Mariną Diaczenko, Terry Pratchettem. WYWIADY Z AUTORAMI POLSKIMI: Jackiem Dukajem, Markiem S. Huberathem, Mirosławem Piotrem Jabłońskim, Jarosławem Grzędowiczem, Rafałem Ziemkiewiczem. WYWIADY Z WYDAWCAMI I TŁUMACZAMI: Wiktorem Bukato, Tadeuszem Zyskiem, Jackiem Rodkiem, Mirosławem Kowalskim, Dorotą Malinowską

Tom uzupełnia wybrana publicystyka - artykuły i eseje.

Z przedmowy Marka Oramusa:

Z racji dobrej pamięci i uczestniczenia od początku we wszystkim, Wojtek wie o co pytać i zna szczegóły. W sumie powstał rozłożony na głosy zapis historyczny, kronikarski bez mała, z którego czerpać będą "przyszłe pokolenia". Książka Wojtka ma szansę stać się jednym z podstawowych źródeł, do których sięgną przyszli badacze nie tylko subkultury fantastów, ale w ogóle przemian kulturowych w Polsce przełomu wieków. 

Pierwsze polskie wydanie tomu esejów Itala Calvina, które po jego śmierci zebrała i ułożyła żona, zawiera trzydzieści pięć esejów poświęconych pisarzom ??- od Homera po Queneau ? którzy w różnym stopniu i z rozmaitych powodów byli dla Calvina ważni lub wzbudzali jego podziw. ?Lubię przede wszystkim Stendhala, bo tylko u niego jednostkowe napięcie moralne, napięcie historyczne, pęd życia są jednym i tym samym [?]. Lubię Puszkina za jego przejrzystość, ironię i powagę. Lubię Hemingwaya, bo jest [?] wolą szczęścia, smutkiem. Lubię Stevensona, bo mam wrażenie, że lata. Lubię Czechowa, bo nie zmierza tam, dokąd zmierza. Lubię Conrada, bo żegluje po otchłani i nie tonie. Lubię Tołstoja, bo czasem wydaje mi się, że jestem bliski zrozumienia, jak on to robi, a jednak nic z tego. [?] Lubię Gogola, bo zniekształca z precyzją, przewrotnością i umiarem. Lubię Dostojewskiego, bo zniekształca konsekwentnie, z pasją i bez umiaru. Lubię Balzaka, bo jest wizjonerski. Lubię Kafkę, bo jest realistą. [?] Lubię Sveva, bo trzeba się będzie zestarzeć. Lubię??