Krytyka

Wiele ważnych dla fantastyki postaci zniknęło z niej w ostatnich latach, w kraju i za granicą. „Matka paranoja” reaguje na ich nieobecność, prezentując sylwetki, dokonania, omówienia utworów. Polecamy zwłaszcza rozmowy z Lechem Jęczmykiem, przeprowadzone w ostatnich miesiącach jego życia.

Na naszych oczach kończy się pewna epoka – co będzie dalej?

Atrakcją książki są teksty o wariantach końca świata, o piewcy paranoi Kurcie Vonnegucie, autorze „Drogi” Cormacu McCarthym, wynalazkach Stanisława Lema. Analiza podobieństw pomiędzy filmem „Matrix” a twórczością Adama Wiśniewskiego-Snerga ma w podtekście domniemany plagiat ze strony amerykańskich reżyserów. Czytelnik znajdzie także ostatnie Piąte Piwa oraz wywiady o cywilizacji i fantastyce udzielone przez Marka Oramusa w ciągu 30 lat.

Do opisu zjawisk teraźniejszych i przyszłych paranoja nadaje się wyśmienicie. Choć w paranoi ciężko się żyje, odwdzięcza się ona wytwarzaniem zdarzeń i sytuacji niekonwencjonalnych, które dla smakoszy warte są wszystkich pieniędzy.

(z przedmowy)

Nikt tak nie pisze o fantastyce jak Marek Oramus.

(pewien fan w przypływie entuzjazmu)

 SPIS TREŚCI

Przedmowa 

Wędrujący ciemną doliną 

Życie na różnych planetach 

Ci, którzy brną przez pole minowe  

Królowa Ekumeny  .

W krainie strąconych aniołów   .

Wędrujący ciemną doliną   

Dzieje jednego fantasty  

Nowe mapy piekła   

Świat według Snerga   

Nekrologi  

Dwa końce świata  

Dwa końce świata   

Postnuklearna idylla  

Matka paranoja   

Mroźne powietrze wolności   

Arka Otcetena   

O podobieństwach i zbieżnościach...   

Horror w bewatronie   

Mortalistyka, czyli życie pośmiertne nieboszczyków   

Demon von Neumanna 

Do pracy by się szło  

Demon von Neumanna   

Gry wojenne   

Nowe szaty wojny   

Co będzie z Polską?   

O czym mówią zwierzęta  

Stygmaty potworności  

Ostatnie Piąte Piwa  

QF, czyli Quantum Fiction  

Plac zabaw szatana  

Pierścień Warszawa   

Stany wewnętrzne  

Zmrocza przed wzroczami   

Korupcja i upadek Neuta z blokowiska   

Prosty homo sapiens   

Wariat wśród obłąkanych  

Sequele i prequele  

W piekle jeszcze weselej  

Dobrze, ale nie beznadziejnie  

Nad jaką katastrofą pracujemy?  

Tani arystokratyzm   

Ten Sylwester miał być na Księżycu  

Cóż po świecie bez tygrysa?   

Wróciłbym do młodych lat   

Plugawy kwiat fantastyki   

Żyję tak jak umiem  

Bat nad tyłkiem   

Błazeńskie podrygi władzy   

Lepiej żeby diabeł zastał mnie przy robocie   

Mięso i buty dla wszystkich  

W piekle jeszcze weselej  

Wszechświat jest bogaty w formę, a i w treść niebiedny  

Po prostu woziłem książki  

Wirus superstar  

My z niego wszyscy  

Fantastyka i futurologia  

Aneks  

Jaka piękna XIX-wieczna redakcja  

Kalendarz Lemowski 2094  

Skorowidz nazwisk  

Jacek Sobota – urodzony w roku 1969 w Olsztynie; jest pracownikiem naukowo- dydaktycznym Instytutu Filozofii na UWM; tytuł doktora nauk humanistycznych uzyskał  w 2007 roku na UMK w Toruniu. Jako pisarz debiutował opowiadaniem Splotw roku 1990 na łamach „Nowej Fantastyki”. Autor licznych opowiadań fantastycznych publikowanych w różnych czasopismach i antologiach. Jego teksty tłumaczone były na język rosyjski. Najciekawszym w jego dorobku prozatorskim jest cykl tzw. opowieści mortenowskich, zapoczątkowany opowiadaniem Cierpienie hrabiego Mortena – mroczna wizja alternatywnej historii Męki i Zbawienia, rozgrywająca się w scenerii posmodernistycznejfantasy. Historie te złożyły się na tom Głos Boga opublikowany w roku 2006. W planach jest powieść rozgrywająca się realiach mortenowskich. Ponadto wydał dwa zbiory opowiadań: Padlina (2007) i Wieczór trzech Psów (2016); trzy monografie naukowe: Literatura fantastycznonaukowa jako obszar symulacji sytuacji konfliktowych (2011), Filozofia fantastyki (2016) i Od zniewolenia do chaosu. Akcenty filozofii społecznej i filozofii polityki w polskiej prozie fantastycznonaukowej (lata 1946-2016) (2019), a także zbiór esejów, felietonów, recenzji – Wyznania idioty (2016).

Od Autora:

Pierwsza część tej książki jest w znacznej mierze oparta na mojej Filozofii fantastyki wydanej w roku 2016 – wszelako jest to wersja mocno rozszerzona, poprawiona i ubogacona o dwa dodatkowe rozdziały (przedostatni i ostatni – dotyczące odpowiednio: filozofii horroru i filozofii fantasy). Na część drugą składają się eseje publikowane przede wszystkim w czasopiśmie „SFinks”, a także prasie naukowej. Tekst Filozofia pisania fantastyki ukazuje się tu po raz pierwszy.

Na zakończenie warto też wspomnieć, że książka ta pierwotnie była pokłosiem serii wykładów, jakie wygłosiłem (i dalej wygłaszam) na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim pod wspólnym tytułem „Filozofia fantastyki”. Chciałem podziękować – pokoleniom już – słuchaczy i dyskutantów; nasze rozmowy wzbogaciły i mnie, i tę książkę.

Część I: FILOZOFIA FANTASTYKI

Rozdz. 1: Próba definicji. Rys historyczny

Problemy definicyjne. Fantastyka a science fiction

Krótki rys historyczny. Kamienie milowe literatury science fiction

Rozdz. 2: Ontologia fantastyczna

Definicje i rozróżnienia gatunkowe. Ontologiczne strategie

Światy równoległe i światy możliwe

Świat jako gra. Światy zafałszowane

Mózg w naczyniu albo solipsyzm

Rozdz. 3: Bóg podmieniony. Motywy metafizyczne i teologiczne w literaturze science fiction

Figura „Boga podmienionego

Protetyka metafizyczna

Bóg nieobecny. Religie bez Boga

Fantaści metafizyczni – fantastyka teologiczna

Metafizyka po polsku

Rozdz. 4: Epistemologia w fantastyce

Kontakt niemożliwy. Dramaty epistemologiczne

Utożsamienie z obcością. Desperacja poznawcza

Języków wymieszanie. Filozofia języka w fantastyce

Rozdz. 5: Historiozofia fantastyczna

Klęska futurologii

Utopie. Historia „zamrożona”

Katastrofizm w fantastyce

Postęp, czyli od Złotego Wieku do Wieku Żelaza

Światy równoległe i podróże w czasie. Przypadkowość historii?

Rozdz. 6: Zagadnienia etyczne i aksjologiczne w literaturze science fiction

Degradacja wartości

Konfrontacja wartości

Próba predykcji wartości moralnych. „Płynna rzeczywistość”

Rozdz. 7: Kim jest człowiek? Motywy antropologiczne w literaturze fantastycznej

Fenomen sztucznej inteligencji. Efekt zwierciadła

Übermensch, Homo superior, Superman, „człowiek splanetyzowany”

Transhumanizm – koniec czy nowy początek człowieczeństwa?

Rozdz. 8: Fantastyka socjologiczna (społeczna) i polityczna

Utopie, czyli systemy „racjonalne”

Antyutopie i dystopie, czyli systemy „realne”

Rozdz. 9: Filozofia horroru

Próba definicji. Horror a weird fiction

O ontologii kilka uwag dodatkowych. Przypadki Boscha i Grabińskiego

Epistemologia w horrorach – szaleństwo czy metoda?

Aksjologiczne sterowniki fabuł wopowieściach niesamowitych. Lovecraft vs. King

Antropologia horroru

Rozdz. 10: Filozofia fantasy

CZĘŚĆ II: ESEJE

Miłosz fantastyczny

Malowane łopatą

Pokrowce na nerwach zupełnie się zniszczyły

Stanisław Lem i kapsuły czasu

Akcenty utopijne w powieści Na marmurowych skałach Ernsta Jüngera

Filozofia pisania fantastyki

Bibliografia

Indeks nazwisk

„Kiedy Jacek Sobota opisuje ontologiczne dylematy SF kreującej różne istoty i światy, to nawiązuje oczywiście do Lema i Dicka, ale wsparcia szuka u Eco, Ingardena, Tatarkiewicza, Schrödingera i pamięta o przestrzeniach Matrixa. Epistemologię fantastycznych dziwów opiera znów na Dukaju, ale też na Wattsie, Popperze i Nabokovie. Ilustrację kwestii religijnych znajduje w prozie Snerga, Čapka, Stapledona; pomoc teoretyczną w tym temacie – u Dominiki Oramus, Tadeusza Olszańskiego, Zbigniewa Łazowskiego, niżej podpisanego. Biologiczne i transhumanistyczne koncepcje fantastycznej antropologii opisuje, sięgając po Dukaja, ale i do Konrada Fiałkowskiego, Cezarego Zbierzchowskiego, Charlesa Strossa, Juliena Ofrayade La Metrie. Przewodnikami po różnych fantastycznych filozofiach dziejów są mu nie Marks, lecz Cioran, Fredrick Jameson czy Gibbon, a z autorów science fiction – oczywiście Isaac Asimov, twórca Fundacji, Mike Resnick, autor Kirinyagi, Heinlein, Stapledon, Dobraczyński. O etyce i aksjologii dyskutuje Sobota między innymi z Frommem, Sokratesem i Józefem Bańką. Bez kompleksów bada  odmiany buntu i światy przedstawione w fantastyce socjologicznej, przywołuje diagnozy Wnuka-Lipińskiego, Marka Oramusa, Janusza Zajdla, ale też film fantastyczny Gattaca(1997) wyreżyserowany przez Andrew Nichola”.

(Maciej Parowski, Wasz cyrk, moje małpy, t. 2)

Bulwersująca, ale prawdziwa historia początków radzieckiej science fiction, oczyma jednego z najwybitniejszych autorów fantastyki w ZSRR. 

Tezy i opinie Bułyczowa z tej pracy nie były popularne, także we współczesnej Rosji. Materiał długo przeleżał w szufladzie, opublikowany po raz pierwszy został dopiero w ukraińskim czasopiśmie branżowym.

Te szkice zacząłem pisać piętnaście lat temu, kiedy zacisk ideologicznej szczęki partii zelżał. Z nadzieją założyłem, że pojawiła się szansa, nie tylko na napisanie, ale nawet i na opublikowanie rzetelnej pracy na temat historii sowieckiej fantastyki. Tym bardziej, że podobnej pracy jeszcze nie było na rynku wydawniczym, a w jej miejscu ziała szara plama wypełniona słownymi kłamstwami. Rzadkie wyjątki w postaci artykułów Wsiewołoda Rewicza czy wydanej na emigracji książki L. Hellera „Wszechświat poza dogmatami”, były dostępne dla nielicznych. Zakazy były tak wszechmocne, że nawet w wyczerpującej bibliografii W. Bugrowa i I. Chalymbadżiego „Przedwojenna sowiecka fantastyka”, nie było E. Zamiatina i nie wspomniano tam o powieści M. Bułhakowa „Psie serce”. Nie jest to wina bibliografów; dzieła Zamiatina i Bułhakowa nie zaliczały się do literatury sowieckiej. A na jej czele, jak na demonstracji pierwszomajowej, szły powieści A. Kazancewa. A. Bielajewa i A. Adamowa. Zamiast historii podsuwali nam bezczelną, sprzedajną dziewkę, podobnie jak zamiast faktów z zakresu biologii – średniowieczne przesądy. Chciałem napisać nie tylko o książkach, ale i o tamtych czasach, o społeczeństwie, o losach pisarzy. Chciałem stworzyć malarski obraz, a nie sucho wymieniać obiekty analiz.

Ze wstępu Autora

Pejzaż z gwiazdami to druga książka Wojtka Sedeńki o fantastyce. To rozmowy z wielkimi gwiazdami światowej i polskiej fantastyki. Materiały te powstawały na przestrzeni wielu lat, niektóre jeszcze na początku lat 90. ubiegłego stulecia. Zostały napisane dla magazynu "SFinks, dla "Nowej Fantastyki, "Tygodnika Powszechnego".

WYWIADY Z AUTORAMI ZAGRANICZNYMI: Z George'em R.R. Martinem, Borysem Strugackim, Mariną Diaczenko, Terry Pratchettem. WYWIADY Z AUTORAMI POLSKIMI: Jackiem Dukajem, Markiem S. Huberathem, Mirosławem Piotrem Jabłońskim, Jarosławem Grzędowiczem, Rafałem Ziemkiewiczem. WYWIADY Z WYDAWCAMI I TŁUMACZAMI: Wiktorem Bukato, Tadeuszem Zyskiem, Jackiem Rodkiem, Mirosławem Kowalskim, Dorotą Malinowską

Tom uzupełnia wybrana publicystyka - artykuły i eseje.

Z przedmowy Marka Oramusa:

Z racji dobrej pamięci i uczestniczenia od początku we wszystkim, Wojtek wie o co pytać i zna szczegóły. W sumie powstał rozłożony na głosy zapis historyczny, kronikarski bez mała, z którego czerpać będą "przyszłe pokolenia". Książka Wojtka ma szansę stać się jednym z podstawowych źródeł, do których sięgną przyszli badacze nie tylko subkultury fantastów, ale w ogóle przemian kulturowych w Polsce przełomu wieków. 

Kolejna książka w serii Krytycy o fantastyce przybliża postać Jacka Soboty, olsztynianina, doktora nauk humanistycznych, wykładowcy na UWM. Sobota jest pisarzem, jego opowiadania zebrano w tomie Padlina (2007). W 2006 ukazała się powieść Głos Boga. Opowiadania publikował w Nowej Fantastyce, Magazynie Fantastycznym, antologiach.

Jacek Sobota zajmuje się też krytyką literacką, pisze eseje o fantastyce, artykuły o filmach. Wyznania idioty zbierają tę publicystykę w jeden, bardzo ciekawy tom.

Historia polskiej science fiction w jednym tomie. Po raz pierwszy wydana w 1982 roku, a więc przed powstaniem miesięcznika „Fantastyka”, polską fantastyką socjologiczną i ogromnym boomem na krajową SF.

Obecne wydanie zostało uzupełnione o dzieje polskiej fantastyki w ostatnich dekadach XX wieku. To jedyne takie kompleksowe potraktowanie rodzimej literatury fantastycznonaukowej.

Antoni Smuszkiewicz, profesor, znawca polskiej fantastyki i twórczości Stanisława Lema, promotor prac akademickich dotyczących polskiej SF. Autor wielu książek i opracowań krytycznych i filologicznych.

Rozszerzone wydanie Czasdu fantastyki, pracy krytycznej Macieja Parowskiego, obejmujące boom polskiej fantastyki w latach 80. Wydanie rozszerzone o siódmy działa, będący zapisem kilku dysuksji redakcyjnych miesięcznika "Fantastyka" i kilkadziesiąt fotografii.

Marek Oramus, krytyk wyborny, obdarzony niepospolitym darem obserwacji świata, w tomie Problem kluczy do mieszkania w Piasecznie zebrał pięćdziesiąt siedem felietonów ze słynnego cyklu Piąte piwo. Pisał je dla miesięcznika „Fenix” w latach 90., potem dla „Nowej Fantastyki”.

Książka otwiera serię Krytycy o fantastyce.

Krytyk typowy rusza na spotkanie z literaturą uzbrojony w przekonania, słowniki, encyklopedie, w wypracowane zbiorowo pojęcia literackie - jest trochę jak geograf, jak reporter uznanej gazety, przemierzający dzikie lądy z tragarzami, zapasami żywności i klimatyzowanym namiotem. Marek Oramus przypomina trampa, który brnie środkiem interioru, w kurzu i spiekocie, upija się z krajowcami i nad ranem, mimo kaca, poluje z nimi na krokodyle (...) Oramus ma do cholery intuicji, przenikliwości i chyba szczęścia, które jest zapłatą za nieszablonowość i odwagę (...)